Praust: czerwca 2023

Tajemnice przykościelnego muru

W ostatnich latach nasze miasto prężnie się rozwija i zyskuje coraz bardziej nowoczesne oblicze. Historyczne ślady minionych epok odchodzą coraz bardziej w zapomnienie, a niekiedy nawet są zastępowane nowoczesną zabudową, bez większej refleksji nad ich pochodzeniem i znaczeniem. Tymczasem to właśnie te subtelne ślady przeszłości stanowią świadectwo pokoleń, które ukształtowały naszą tożsamość. Jednym z najcenniejszych historycznie terenów w Pruszczu Gdańskim jest otoczenie Parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. W dawnym Praust była to świątynia ewangelicka. Znajduje się tu wiele zabytków, a także kilka artefaktów dawnego cmentarza ewangelickiego: dawna brama cmentarna, dawne założenie parkowe. Na tyłach kościelnego placu, od strony kanału Nowej Raduni, usytuowana jest brama, za którą znajduje się zejście do współczesnej małej przystani. Na zwieńczeniach ceglanych kolumn widnieje data 1864 rok. To właśnie tutaj podczas wiosennego spaceru odkryłem na krzyżach wznoszących się na murze sygnatury mistrzów murarskich z 1864 roku!

Podpisy murarzy z 1864 roku, Mauerer J.Z W.Z. 1864

Ślad po dziewiętnastowiecznych murarzach został pozostawiony zapewne podczas budowy tzw. nowego muru, nawiązującego do zabudowań średniowiecznych, lub też jego przebudowy – data powstania muru nie została ostatecznie ustalona przez historyków. Według Kroniki wsi Pruszcz w powiecie Gdańskie Wyżyny Wilhelma Hoffmanna mur otaczający obecnie kościół od strony kanału Nowej Raduni powstał w 1864 roku. Inne źródła wskazują tę datę jako termin przebudowy muru.

W 1864 r. w wyniku rozbudowy centrum ogrodniczego Rathtego zniknęła prowadząca za gospodarstwem droga. Jako zamiennik zbudowano nową trasę położoną na południe od majątku parafialnego. W tym samym roku cmentarz otrzymał nowy mur wzdłuż kanału Nowej Raduni.

Dawny mur w wielu miejscach jest bardzo przechylony i przetrwał do dziś dzięki drzewom-samosiejkom, które chronią go przed zawaleniem. Z jednej strony niszczą mur swoimi korzeniami, ale z drugiej bronią przed upadkiem na skarpie.

Inna wzmianka źródłowa o budowie nowego muru znajduje się w „Weichselland. Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1939 („Ziemia Nadwiślańska. Notatki Zachodniopruskiego Towarzystwa Historycznego” 1939). Autor John Muhl podaje datę 1905 roku jako zakończenie prac nad nowym murem wokół terenu kościelnego. Edmund Kizik w artykule Zabytki Pruszcza, w Historii Pruszcza Gdańskiego do 1989 roku, zakłada, że pierwotny mur został wzniesiony lub przebudowany w połowie XVII wieku, a ten obecny pochodzi z 1905 roku.

Kościół, zwrócony tylną stroną do Raduni, został gruntownie wyremontowany w 1936 roku; w szczególności wieża musiała zostać ponownie pokryta dachem. Przed kościołem, który nadal jest otoczony grobami, z dawnego muru cmentarza zachowała się piękna podwójna brama z łukiem, z napisem zawierającym werset z 39 psalmu. Po obu stronach wiszą końce łańcuchów jako reft dawnego filaru kościelnego. Nowy mur cmentarny, który od 1905 roku otacza cały teren kościelny, wysunął się dalej na zewnątrz. Na prawo od kościoła znajduje się dom organisty, zbudowany w 1764 roku, ze szkołą kościelną i domem dzwonnika, na lewo dom służącego kościelnego i kostnica.

Jedno jest pewne – w roku 1864 z pewnością trwały prace nad budową lub też gruntowną przebudową muru otaczającego kościół. Nie wiemy jeszcze natomiast, kiedy zostały one zakończone. Być może zabytkowa świątynia kiedyś odkryje przed nami tę tajemnicę, ukazując kolejne ślady działalności minionych pokoleń. Autor tegoż artykułu bardzo na to liczy.

Kolejna ciekawą informacją z 1864 roku jest utworzenie bardzo znaczącego dla miasta warsztatu ślusarskiego Bernharda Jahra. Istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że żelazne okucia, elementy ozdobne, krzyże wieńczące mur wykonano właśnie u niego. Z ciekawostek to w 1885 roku wybudował żelazny most drogowy, który zastąpił dotychczasowy mostek dla pieszych przy posiadłości kupca Juliusa Scherreta.

Fabryka maszyn, maszyny rolnicze, konstrukcje żelazne. Biuro konstrukcyjne urządzeń przeciwpożarowych i gaśniczych. Praust bei Danzig. Maschinenfabrik, Landwirtschaftlicher Maschinen, Eisenkonstruktionen B. Jahr, Praust, Dirschauer Straße 29. Fernruf: 23.

Widoczna z przodu brama cmentarna wzniesiona w 1648 roku,.

https://praust.wordpress.com/2017/02/02/brama-cmentarna-praust/

Warto wspomnieć, że na terenie świątyni, pilnie strzeżonym przez wieki przez głównego bohatera tego artykułu, wciąż istnieją świadectwa okazałości dawnej nekropolii, o której przypominają krzyże wieńczące bramy. Spoczywają tu ważne dla naszego miasta osobistości. Kilka nazwisk, które udało się odszukać, to pochowani proboszczowie kościoła w Praust:

1. Magister Mathias Damitz (18.6.1709 † 24.10.1735)

2. Johanna Dorothea Schutz aus Leipzig († 25.9.1714)

3. Johann Gottlieb Urndt (20.6.1764 † 19.2.1833)

4. August Samuel Gotthilf Meller (14.1.1838 † 5.8.1802)

5. Peter Eggert (†1882)

Zdjęcie z 1923 roku, https://fotopolska.eu/577054,foto.html

Ponadto na cmentarzu pochowani zostali między innymi:

burmistrz Praust Gustav Adolf Würfel († 25.2.1908),

proboszcz Rokitnicy Carl Ludwig Hellwich (6.10.1809 † 5.7.1893).

Po cmentarzu pozostały najprawdopodobniej tylko dwie tablice nagrobne. Tablica C.L. Hellwicha oraz Gustava Kocha

Spoczywa tu także dr Hermann Wiedemann († 14.7.1901), zasłużony działacz prausterski, który między innymi wybudował cukrownię i szpital

Dr. Hermann Wiedemann, Rodzina Wiedemann, https://www.facebook.com/media/set/?set=a.1956912914533360

Niestety, dawne nagrobki usunięto, a obecny teren cmentarza wokół świątyni służy za przykościelny park i parking dla wiernych.

Zdjęcie około 2011 rok z likwidowanego cmentarza.

Pruszcz Gdański. Zdjęcie z 1986 rok z karty cmentarza przy ulicy Wojska Polskiego (dawna Würfel strasse)

Plan cmentarza ewangelickiego załączony do opracowania karty zabytków nieruchomych z 1986 roku.

Przy wejściu do świątyni znajduje się tylko jedno skrzydło metalowej bramy, na którym widać ślady kul, najprawdopodobniej z okresu drugiej wojny światowej.

Detale z bramy wejściowej.

Wokół całej świątyni wybudowany jest okazały mur, który najprawdopodobniej powstał w średniowieczu, natomiast w czasach nowożytnych był przebudowywany.