Cegielnia Będzieszyn (Ziegelei Quittenbaum, Ziegelei Bangschin)
Cegielnia to manufaktura, która zajmuje się głównie produkcją cegieł, z użyciem surowców
mineralnych, które wypala się w piecach. Najczęściej takie fabryki budowano w pobliżu stref bogatych
w zasoby piasku i gliny, podstawowego budulca cegły, co w zdecydowany sposób redukowało koszty
transportu surowca. W zakładach tego typu korzystano z kolejek polowych (niem. feldbahn) do
wydobycia urobku.
Poniżej przykład wydobywania urobku i kolej transportowa w cegielni należącej do Cesarskiego
Dominium Kadyny (niem. Kaiserlichen Herrschaft Cadinen) [1]:
Cegielnie często były przyłączone do sieci kolei wąskotorowych (niem. kleinbahn), które w okresie
międzywojennym były popularnym środkiem transportu w okolicy Pruszcza Gdańskiego
(niem. Praust), na Żuławach Gdańskich (niem. Danziger Werder), pomiędzy cukrowniami, większymi
wioskami i zakładami przemysłowymi [2].
Poniżej oznaczona na dawnej mapie Cegielnia Quittenbaum (Zgl., niem. Ziegelei Quittenbaum)
pomiędzy Juszkowem (niem. Gischkau) i Będzieszynem (niem. Bangschin), przy torach kolei
Pruszcz Gdański - Kartuzy (niem.Praust-Karthaus), z przystankiem kolejowym (Hp. haltpunkt Gischkau):
Cegielnia Będzieszyn (Ziegelei Quittenbaum) powstała w miejscu pełnym walorów jakich potrzebuje się
do produkcji cegieł i były to między innymi:
- bogactwo surowca: glina i piasek, które wydobywano z stromych, morenowych i pobliskich wzgórz;
- bliski dostęp do wody: strugi i rzeka Radunia;
- dostęp do linii kolejowej numer 229 (pierwsza część linii z Pruszcza Gdańskiego do Kartuz powstała w 1886). Cegielnia posiadała bocznicę kolejową oraz usytuowana była blisko przystanku Juszkowo.
Poniżej na dawnej mapie w przybliżeniu Cegielnia Quittenbaum: widać oznaczenie komina,
charakterystycznego dla takich miejsc. Wyraźnie oznaczono także bocznicę kolejową.
Do Pruszcza trasa prowadzi w stronę wzgórza 23,3 n.p.m., a w odwrotnym kierunku na
przystanek Juszkowo:
Właścicielem i inicjatorem budowy Cegielni Quittenbauma (Ziegelei Quittenbaum) był
Oskar Quittenbaum, który nabył majątek Będzieszyn od rodziny von Kries około 1897 roku.
Poniżej fragment z Mapy Reymanna przed powstaniem cegielni oraz linii kolejowej.
Fabryka powstanie w rejonach "zakreskowanej" moreny, dawnego rozlewiska rzeki Radunia.
Ciekawostką jest wskazana na mapie Niedźwiedzia Karczma (Bahren Krug), która mieściła się w
okolicach obecnego przyłącza do trasy Obwodnica-Autostrada A1)
Wspomniana familia von Kries zarządzała obszarem dworskim Gutsbezirk Bangschin od 1852 roku.
W tamtym czasie na powierzchni 325 ha zamieszkiwało 179 mieszkańców [3]:
- 117 katolików;
- 61 ewangelików;
- 1 innego wyznania.
Właścicielem majątku o powierzchni około 407 morgów byl Theodor Albinus von Kries (1805-1868).
Był również właścicielem Waćmierza i Waćmierka koło Tczewa. Posiadał grunty w Pruszczu.
Cześć z nich przeznaczył pod budowę lazaretu Wiedemanna oraz gospodarstwa ogrodniczego, który
sprzedał w 1868 roku roku rodzinie Rathke.
Szpital dr Wiedemanna (Krankenhaus Wiedemann Praust, Wiedemannsche Stiftung, Siechenshaus). Dawny szpital znajduje sie w Pruszczu Gdańskim na ulicy Grunwaldzkiej 25 (Markt 8).
W 1861 roku Theodor Albinus von Kries wydzierżawił majątek drugiemu synowi Adolfowi
Hermannowi (1833-1908) i wyjechał do Waćmierka. Po śmierci ojca w 1868 roku Hermann przejął
Będzieszyn na własność.
W 1887 po przeprowadzeniu reformy administracyjnej Gutsbezirk Bangschin stał się częścią powiatu
ziemskiego Gdańska Wyżyna wraz z wybudowaniem Niedźwiedzia Karczma. W niedalekim Żukczynie
znajdowała się siedziba obwodu i urząd stanu cywilnego. Kościół ewangelicki znajdował się w
Juszkowie, a katolicki w Świętym Wojciechu. Adolph Hermann von Kries w 1897 roku sprzedał majątek i wyjechał do Dornburgs w Turyngii.
Poniżej Cegielnia (Zgl.) w centralnym punkcie. Istnieje już linia kolejowa z Pruszcza do Kartuz,
przez Juszkowo na Straszyn:
Nowym właścicielem został wspomniany Oskar Quittenbaum, który pochodzi z Bzowa koło Świecia
(Sibsau, Bzowo - Gr. Sibsau pow. Świecie gm. Warlubie). Majątek nabył w drodze licytacji
przymusowej w dniu 27 września 1897 roku za cenę 445 000
marek:
"Posiadłość Bangschin, wcześniej należąca do pana v. Kries, w bezpośrednim sąsiedztwie
Gdańska, wraz z gorzelnią został kupiony na aukcji przymusowej za 445000 marek przez pana
Quittenbaum z Sibsau" [4].
Poniżej dokument z wieści komorniczych z marca 1900 roku:
Aukcja w cegielni Bangschin koło Praust.
13 Wtorek, 6 marca 1900 r., godzina 10 rano, sprzedam oferentowi, który zaoferuje najwyższą cenę
w przesyłce mistrza murarskiego Herına Franza Haase z powodu przeprowadzki:
2 konie,
1 koń wysokowydajny,
2 grube i 2 biegające świnie,
1 prawie nowy żółty pojazd samobieżny,
1 wóz roboczy,
1 sanie.
1 pies gospodarski,
1 prawie nowy żółty pojazd samobieżny,
1 wóz roboczy, Uprzęże i narzędzia, pługi, brony,
1 puszka parafiny, 1 maselnica, 20 funtów smaru do wozu, różne łańcuchy,
1 latarnia, a także przybory domowe i gospodarskie 2c.
Ponadto: około 50 ct siana krowiego i 10 ct siana końskiego.
Kupcom, których znam, udzielam dwumiesięcznego kredytu. Nieznani kupcy płacą natychmiast.
A. Klan, licytator i zaprzysiężony taksator sądowy. Taksator mebli. Gdańsk, Frauengasse 18.
Poniżej dokument z wieści komorniczych:
Cegielnia Bangschin
Cegły różnych klas sprzedawane do odwołania z cegielni lub bocznicy kolejowej.
Cegielnia Będzieszyn (Ziegelei Bangschin) wymieniona w książce adresowej z 1921 roku:
Poniżej fragmenty z gazety Danziger Volksgtimme z 11 czerwca 1931 roku [5].
Świadectwo działania Cegielni Quittenbaum:
Okręgowy oddział Państwowego Urzędu Pracy w Rene. Senat ogłasza w Dzienniku Ustaw z dnia 10
czerwca, że bezrobotni z trzech powiatów: Danziger Höhe, Großes Werder i Danziger Riederung,
zostają przydzieleni do niżej wymienionych oddziałów i biur Państwowego Urzędu Pracy. Wszyscy
bezrobotni muszą zgłosić się do oddziału Krajowego Urzędu Pracy 1 i 15 dnia tego samego miesiąca w
celu przeprowadzenia inwentaryzacji. Jeśli 1. i 15. dzień przypada w niedzielę, zgłoszenie musi nastąpić
następnego dnia. Miejscowości okręgów administracyjnych są przypisane do następujących oddziałów i
punktów kontaktowych:
2. Oddział Praust: Bangschin, Gischkar, Kochstedt, Müggenhahl, Quittenbaum Ziegelei,
Rostau, Rottmannsdorf, Russoschin, Woyanow, Zipplau.
a) Oddział Praust, Stüppunkt Hohenstein: Kohling, Rambeltsch, Rosenberg, Schön warling,
Tharshöhe, Uhltau;
b) Oddział Praust, Stüppunkt Lamenstein: Fünfgrenzen, Groß-Golmkau, Mittel-Golmkau,
Postelau, Klein-Roschau, Scherniau. Klein-Scherniau, Schwagrowik Vorw., Groß-Trampken;
c) Oddział Praust, Stüspunkt Meisterswalde: Braunsdorf, Domachau, Kleinsec, Kleinsee
Försterci, Schönbed.
W 1940 roku cegielnia weszła w posiadanie rodziny Goertz (Erich i Margarete) [6].
Spis z książki mieszkańców i numerów telefonicznych:
Rittergut u. Ziegelei (dwór i cegielnia)
Margarete Goertz
Farmer
Lokalizacja: Bangschin
Połączenie międzymiastowe: 83
Poniżej Cegielnia Będzieszyn w spisie gdańskim z 1942 roku:
Poniżej Cegielnia Będzieszyn na zdjęciu lotniczym z około 1944 roku. Widoczny przystanek
kolejowy Juszkowo i inne detale:
Poniżej kolejne arcyciekawe zdjęcie lotnicze nad Cegielnią Będzieszyn z przelotów
drugowojennych. Widoczne urwisko pomiędzy polami Będzieszyna, a ledwo widoczną linią kolei
pomiędzy Pruszczem a Juszkowem:
Inne ujęcie lotnicze, pełniejsze z przelotu nad cegielnią i Będzieszynem:
Z Cegielnią Będzieszyn po wojnie wiąże sie kilka legend i opowieści. Jedna z nich tyczy się tuneli
prowadzonych pod wzgórzem morenowym w kierunku majątku Będzieszyn, wzdłuż traktu do tej
miejscowości (i jeszcze dalej, aż do Wojanowa, pod tamtejszy dwór Hugo Siewerta).
Istnieje wiele relacji o funkcjonowaniu niewielkiego tunelu prowadzącego pod wzgórze,
do wydobywania urobku.
Poniżej na zdjęciu "zejście do zasypanego, odstrzelonego tunelu". Bardzo strome zbocze z różnicą
około 10 metrów od miejsca wykonania zdjęcia. które trudno sobie wyobrazić na podstawie
fotografii. W najniższym punkcie struktura ceglana "komin", zasypany śmieciami, liśćmi i
piaskiem.
Inna opowieść głosi, że to dawne miejsce (wskazane na fotografii) to wspomniane ruiny komina, a nie
wejścia do tuneli. W tunelach miały być powieszone "ludzkie skóry", tory kolejki prowadziły głęboko
w głąb wzgórza, aż do Będzieszyna. Z rozmów z dawnymi mieszkańcami Juszkowa otrzymaliśmy
informację o stacjonowaniu tam dłuższy czas po wojnie "taborów z Cyganami".
Niedawno ukazała się książka o Juszkowie i Borzęcinie w opowieściach mieszkańców [7] . W rozdziale
"Cegielnie" pani Gralińska wspomina o dwóch fabrykach. O poniemieckiej, na terenie obecnych
ogródków działkowych i powojennej, działającej krótki czas w latach 50tych na "Wichrowych
Wzgórzach". Po pierwszej cegielni (Będzieszyn) powstała opowieść o kobietach, które chodząc na
okoliczne pola PGR (Państwowe Gospodarstwa Rolne) widziały mężczyznę w niemieckim mundurze,
trzymającego własną głowę pod pachą, palącego papierosa...
Cegielnia Będzieszyn na mapach po II Wojnie Światowej (1946 rok). Widoczne zabudowania
fabryczne przy torowisku:
Poniżej Cegielnia Będzieszyn (orientacyjnie wzgórze 47,3 n.p.m.) na mapach po 1956 roku.
Widoczne zniszczone zabudowania fabryczne, ruiny. Widoczny Przystanek Juszkowo oraz dawny
trakt prowadzący z Będzieszyna do Pruszcza, przed powstaniem Obwodnicy:
Poniżej lotnicze zdjęcie powojenne. Widoczne ślady eksploatacji wzgórza morenowego,
zlikwidowana doszczętnie Cegielnia Będzieszyn, nie ma też bocznicy kolejowej:
Od nastu lat po różnych forach historycznych prowadzone były rozmowy:
"Czy istnieje cegła z sygnaturą Cegielni Będzieszyn (Ziegelei Quittenbaum, Ziegelei Bangschin)?".
Niedawno ten artefakt został odkryty w całej okazałości!!! Informacją o odnalezieniu kilku cegieł
podzielił się p. Adam (Pruszczańskie Stowarzyszenie Historyczno-Poszukiwawcze Faktoria).
W rozbieranym przedwojennym budynku w Juszkowie, w przybudówce odnaleziono kilka cegieł z
sygnaturami fabrycznymi BANGSCHIN. Do tej pory nieznany był ten "ceglany Graal" w pełnej
okazałości. Szukając po tym ciekawym odkryciu informacji na temat Cegielni Będzieszyn w książce p.
Dolatowskiego ("Gminne strony - Zarys dziejów Gminy Pruszcz Gdański") prezentowane są
fragmenty cegieł:
Obecnie dzięki spostrzegawczości i uprzejmości Pruszczańskiego Stowarzyszenia H.P. "Faktoria"
można zaprezentować Państwu to arcyciekawe znalezisko w pełnej okazałości.
Poniżej cegły z Cegielni Będzieszyn z sygnaturą BANGSCHIN:
Obecnie na terenie dawnej fabryki znajdują sie ogródki działkowe i tylko blisko wzgórza morenowego
znajduje sie kilka pozostałości wewnętrznych tras dla kolejki wąskotorowej i miejsca wydobywania
urobku oraz stromego urwiska do tzw. komina lub wlotu w głąb góry, "zasypanego tunelu".
Niedawno też wspomniany p. Adam (PSPH "Faktoria") nabył na aukcji pocztówkę z Będzieszyna
(Bangschin-a) z widokiem na nieznany dotychczas wizerunek dworu jaki tam wybudowano.
Do tej pory nieznany był jego wygląd. Biorąc pod uwagę datę nadania pocztówki w 1916 roku, a także
serie fotografii Franza Wandtke z Danzig (Gdańsk) musiała być wydana w okresie kiedy właścicielem
majątku był Oskar Quittenbaum, Możliwe, że to ówczesny właściciel zlecił wykonanie tej fotografii i
uwiecznienia budynku na pocztówce z serii wydawniczej fotografii Franza Wandtke.
Poniżej Dwór z Będzieszyna:
Poniżej powiększenie pocztówki i najprawdopodobniej Oskar Quittenbaum w Będzieszynie:
Warto zajrzeć:
[1] Dawne Prusy (Alt-Preußen), Kadyny (Cadinen). https://oldprussia.wordpress.com/2014/01/05/kadyny-cadinen/
[2] Feldbahn, Kleinbahn Praust, https://praust.wordpress.com/2018/06/01/feldbahn-kleinbahn-praust.
Zachodniopruska kolej wąskotorowa/ Westpreußische Kleinbahnen: Danzig, Liessau,
https://praust.wordpress.com/2019/04/20/zachodniopruska-kolej-waskotorowa-westpreusische-kleinbahnen-danzig-liessau.
[3] Dolatowski, D., 2010. Gminne strony Zarys dziejów gminy Pruszcz Gdański.
